ECVET jest systemem służącym przenoszeniu osiągnięć – a więc współpracy pomiędzy instytucjami edukacyjnymi i osobami funkcjonującymi w różnych kontekstach. Porozumiewanie się przedstawicieli różnych środowisk, czy to w kontekście międzynarodowym, czy też na styku podsystemów kwalifikacji w jednym kraju, w dużej mierze zależy od tego, czy operują oni wspólnym zestawem pojęć. Z tego powodu tak ważnym elementem ECVET są tzw. specyfikacje techniczne – określające zasób wspólnych pojęć.
Krajowy porządek terminologiczny w Polsce, ale także innych krajach, może różnić się od ogólnych definicji przyjętych w zaleceniu ECVET. Jest tak również w przypadku Polski, przy czym wprowadzenie Zintegrowanego Systemu Kwalifikacji wiązało się z uporządkowaniem terminologii w tym zakresie – por. Słownik Zintegrowanego Systemu Kwalifikacji.
Pojęcia stosowane w systemach przenoszenia i akumulowania osiągnięć oraz systemach kwalifikacji współgrają z tymi stosowanymi powszechnie w edukacji. Jednak ze względu na inne rozłożenie akcentów (tj. na proces kształcenia lub jego wynik) powstawać mogą nieporozumienia co do ich interpretacji.
Cele kształcenia, efekty kształcenia a efekty uczenia się
W edukacji jednym z podstawowych narzędzi planowania i realizacji kształcenia są ‘cele kształcenia’ oraz ‘efekty kształcenia’. Wg. W Okonia, program szkolny to przedstawienie celów, treści oraz metod nauczania i uczenia się danego przedmiotu, często również wyników, które powinny być osiągnięte przez uczniów. Cele kształcenia mogą być ogólne lub zoperacjonalizowane. Im bardziej są zoperacjonalizowane, tym bardziej przypominają efekty kształcenia. Nie bez powodu, w pracach nad podstawą programową kształcenia w zawodach (opisaną przy pomocy efektów kształcenia właśnie), stosowano taksonomię celów nauczania B. Niemierki. W pewnym uproszczeniu można powiedzieć, że cele kształcenia to zakładane efekty kształcenia.
Prawo oświatowe definiuje podstawę programową kształcenia w zawodzie jako “obowiązkowy zestaw celów kształcenia i treści nauczania opisanych w formie oczekiwanych efektów kształcenia: wiedzy, umiejętności zawodowych oraz kompetencji personalnych i społecznych, niezbędnych dla zawodu lub kwalifikacji wyodrębnionej w zawodzie, uwzględnianych w programach nauczania, oraz kryteria weryfikacji tych efektów, umożliwiające ustalenie kryteriów ocen szkolnych i wymagań egzaminacyjnych, a także warunki realizacji kształcenia w zawodzie, w tym wyposażenie i sprzęt niezbędne do realizacji tego kształcenia oraz minimalną liczbę godzin kształcenia w zawodzie” (Art. 4. P. 25 Prawo oświatowe Dz. U. z 2020 r. poz. 910, 1378).
Różnica między efektami kształcenia i efektami uczenia się zasadza się na perspektywie ich formułowania. W większości przypadków terminy te są stosowane jako konwencja i nie ma między nimi praktycznej różnicy, jednak warto zauważyć, że w przypadku kwalifikacji definiowanych przez środowiska pracodawców lub organizacji branżowych, raczej możemy oczekiwać formułowania “efektów uczenia się”. Głównie ze względu na większe zróżnicowanie “źródeł” umiejętności – mogą one być np. wynikiem uczenia się w miejscu pracy lub samokształcenia. Innym aspektem rozróżnienia na efekty “kształcenia” i “uczenia się” jest to, że część efektów uczenia się może być niezamierzonych lub po prostu niezwiązanych z celami kształcenia.
Zawody i kwalifikacje w kształceniu zawodowym, a definicja kwalifikacji zgodna z ECVET i ZSK
Tradycyjnie kształcenie zawodowe prowadzone jest w określonym zawodzie, a po zakończeniu kształcenia odbywał się egzamin, w wyniku którego uczeń mógł zdobyć kwalifikację. Od 2012 roku w ramach jednego zawodu wyodrębniona może być więcej, niż jedna kwalifikacja, a do egzaminów przystąpić można w trakcie kształcenia.
Uzasadnione jest nadawanie kwalifikacji, która potwierdza efekty uczenia się pokrywające cały zawód, jak również nadawanie kwalifikacji potwierdzających wyodrębnioną w ramach zawodu część efektów uczenia się – dlatego obok siebie funkcjonują kwalifikacje złożone oraz składowe. Na przykład:
Kwalifikacje składowe “ROL.04. Prowadzenie produkcji rolniczej” oraz “ROL.10. Organizacja i nadzorowanie produkcji rolniczej” składają się na kwalifikację złożoną “Technik rolnik”. Kwalifikacje składowe potwierdzane są certyfikatami kwalifikacji zawodowych (wcześniej świadectwami), a kwalifikacje złożone dyplomami. Przy czym uzyskanie kwalifikacji “Technik rolnik” wymaga dodatkowo posiadania wykształcenia średniego i nadawana jest na podstawie przedstawienia odpowiednich certyfikatów i dyplomu ukończenia szkoły.
Podejście to jest zgodne z definicją kwalifikacji w ECVET, a Ustawa o ZSK wprowadza dodatkowo pojęcia “kwalifikacji pełnej” i “kwalifikacji cząstkowej”, które w tym wypadku pokrywają się z dyplomami i certyfikatami (odpowiednio).
Kwalifikacja a program studiów w szkolnictwie wyższym
Tradycyjnie kwalifikacje w szkolnictwie wyższym uzyskuje się poprzez studiowanie i przygotowanie pracy dyplomowej. Zwyczaj jest tak silny, że w niektórych krajach terminu “programme” i “qualification” używa się zamiennie. Także w Polsce raczej spotkać można się z pytaniem “jakie studia skończyłeś” (lub jego wariacją), niż jaki dyplom posiadasz.
W Polsce wraz z wprowadzeniem systemu bolońskiego pojawiły się studia pierwszego i drugiego stopnia. Studia te opisywane są poprzez program studiów (wcześniej także program kształcenia), a po ich ukończeniu i złożeniu pracy dyplomowej, uzyskuje się dyplom ukończenia studiów. W myśl Zalecenia ECVET i zgodnie z Ustawą o ZSK dyplomy te są kwalifikacjami, odpowiednio:
- dyplom ukończenia studiów pierwszego stopnia – potwierdza nadanie kwalifikacji pełnej na poziomie 6 Polskiej Ramy Kwalifikacji;
- dyplom ukończenia studiów drugiego stopnia oraz dyplom ukończenia jednolitych studiów magisterskich – potwierdzają nadanie kwalifikacji pełnej na poziomie 7 Polskiej Ramy Kwalifikacji;
Czas kształcenia, a punkty ECTS, ECVET i orientacyjny nakład pracy w ZSK
W kształceniu naturalną jednostką mierzenia czasu trwania kursu czy programu jest godzina zajęć, tzw. godzina kontaktowa, która bywa wyrażana w godzinach lekcyjnych (45 minut) lub zegarowych (60 minut). Podejście to oddaje perspektywę organizatora kształcenia.
Z drugiej strony, dla wyrażenia pracochłonności związanej z opanowaniem określonego zbioru wiedzy, umiejętności i kompetencji społecznych i uzyskaniem kwalifikacji, cenniejszą informacją jest całkowity czas poświęcany przeciętnie na uczenie się przez ucznia / studenta. Przez całkowity czas należy rozumieć zarówno czas spędzony na zajęciach, nauce własnej, jak i udział w egzaminie.
Tak rozumiany nakład pracy jest często wyrażany w punktach – na przykład poprzez punkty ECTS (gdzie 1 punkt odpowiada 25-30 godzin pracy własnej studenta), a czasem także w godzinach (por. orientacyjny nakład pracy związany z uzyskaniem kwalifikacji rynkowej w ZSK).
Zalecenie ECVET przewidywało możliwość stosowania punktów ECVET, jednak dopuszczało stosowanie różnych kryteriów ich przyznawania – w tym m.in. poziomu trudności, czy znaczenia poszczególnych jednostek efektów uczenia się w kwalifikacji (określając jedynie liczbę 60 punktów jako odpowiadającą rokowi kształcenia w pełnym wymiarze godzin). Z tego powodu (a także ze względu na znacznie większe zróżnicowanie “przeciętnego uczącego się”) punkty ECVET nie były powszechnie stosowane.
Treść definicji do umieszczenia w zakładkach / podstronach
„kwalifikacja”
Kwalifikacja to zestaw efektów uczenia się w zakresie wiedzy, umiejętności oraz kompetencji społecznych, nabytych w edukacji formalnej, edukacji pozaformalnej lub poprzez uczenie się nieformalne, zgodnych z ustalonymi dla danej kwalifikacji wymaganiami, których osiągnięcie zostało sprawdzone w walidacji oraz formalnie potwierdzone przez uprawniony podmiot certyfikujący. (Ustawa o ZSK art. 2, pkt 8)
Zob. także hasła w Słowniku ZSK:
Kwalifikacja w zawodzie
Kwalifikacje nadawane w systemach oświaty i szkolnictwa wyższego
Kwalifikacje cząstkowe
Kwalifikacje pełne
Kwalifikacje rynkowe
Kwalifikacje uregulowane
kwalifikacja wg Zalecenia ECVET:
oznacza formalny wynik procesu oceny i walidacji uzyskany w efekcie stwierdzenia przez właściwą instytucję, że osiągnięte przez daną osobę efekty uczenia się są zgodne z określonymi standardami;
„efekty uczenia się”
Efekty uczenia się to wiedza, umiejętności oraz kompetencje społeczne nabyte w procesie uczenia się. (Ustawa o ZSK art. 2, pkt 4)
Wiedza to zbiór opisów obiektów i faktów, zasad, teorii oraz praktyk, przyswojonych w procesie uczenia się, odnoszących się do dziedziny uczenia się lub działalności zawodowej. (Ustawa o ZSK art. 2, pkt 23)
Umiejętności to przyswojona w procesie uczenia się zdolność do wykonywania zadań i rozwiązywania problemów właściwych dla dziedziny uczenia się lub działalności zawodowej. (Ustawa o ZSK art. 2, pkt 21)
Kompetencje społeczne to rozwinięta w toku uczenia się zdolność do kształtowania własnego rozwoju oraz autonomicznego i odpowiedzialnego uczestniczenia w życiu zawodowym i społecznym, z uwzględnieniem etycznego kontekstu własnego postępowania. (Ustawa o ZSK art. 2, pkt 7)
efekty uczenia się wg Zalecenia ECVET
oznaczają stwierdzenie tego, co uczący się wie, co rozumie i potrafi wykonać po ukończeniu procesu uczenia się, ujęte w kategoriach wiedzy, umiejętności i kompetencji;
„jednostka/zestaw efektów uczenia się”
jednostka efektów uczenia się wg Zalecenia ECVET oznacza składnik kwalifikacji, będący spójnym zbiorem wiedzy, umiejętności i kompetencji, który może podlegać ocenie i walidacji;
W Ustawie o ZSK funkcjonuje termin zestaw efektów uczenia się, który oznacza to samo. Zestaw efektów uczenia się może podlegać weryfikacji, a następnie jako osiągnięcie podlegać akumulowaniu (gromadzeniu) i uznawaniu (przenoszeniu).
Zestawy efektów uczenia się są elementem struktury opisu kwalifikacji rynkowej, który obejmuje:
- a) syntetyczną charakterystykę efektów uczenia się,
- b) wyodrębnione zestawy efektów uczenia się,
- c) poszczególne efekty uczenia się w zestawach oraz kryteria weryfikacji osiągnięcia poszczególnych efektów uczenia się […]. (Ustawa o ZSK art. 9, ust. 1)
“osiągnięcia”
Osiągnięcia to wyodrębniony zbiór efektów uczenia się, których uzyskanie zostało potwierdzone w walidacji, stanowiący część wymagań dla danej kwalifikacji rynkowej. (Ustawa o ZSK art. 48, ust. 2)
osiągnięcia wg Zalecenia ECVET:
Osiągnięcia odpowiadające efektom uczenia się oznaczają zbiór indywidualnych efektów uczenia się danej osoby, które zostały ocenione i mogą być akumulowane do celów uzyskania kwalifikacji lub transferowane do innych programów kształcenia/uczenia się lub do innych kwalifikacji;
„właściwa instytucja”
właściwa instytucja wg Zalecenia ECVET:
oznacza instytucję odpowiedzialną za opracowywanie i przyznawanie kwalifikacji lub uznawanie jednostek lub pełniącą inne funkcje związane z systemem ECVET, takie jak przyporządkowywanie punktów ECVET kwalifikacjom i jednostkom oraz ocena, walidacja i uznawanie efektów uczenia się zgodnie z zasadami i praktykami państw uczestniczących;
„weryfikacja efektów uczenia się”
weryfikacja dotyczy efektów uczenia się (ang. assessment) i jest etapem w procesie walidacji. Weryfikacja efektów uczenia się oznacza sprawdzenie, czy efekty uczenia się zostały osiągnięte przez daną osobę.
Angielski termin assessment najczęściej jest tłumaczony na język polski jako ocenianie. Natomiast w kontekście ECVET i ZSK odpowiadające terminowi weryfikacja angielskie assessment nie oznacza oceniania rozumianego jako wystawianie oceny według przyjętej skali (np. 1–6).
ocena (assessment) efektów uczenia się wg Zalecenia ECVET:
„ocena (assessment) efektów uczenia się oznacza metody i procesy prowadzące do określenia zakresu, w jakim uczący się faktycznie przyswoił określoną wiedzę, opanował określone umiejętności i zdobył określone kompetencje;
„walidacja”
sprawdzenie, czy osoba ubiegająca się o nadanie określonej kwalifikacji, niezależnie od sposobu uczenia się tej osoby, osiągnęła wyodrębnioną część lub całość efektów uczenia się wymaganych dla tej kwalifikacji. (Ustawa o ZSK art. 2, pkt 22)
Walidacja jest procesem wielowymiarowym i wieloetapowym, obejmującym identyfikowanie, dokumentowanie i weryfikację efektów uczenia się określonej osoby. Identyfikowanie i dokumentowanie są szczególnie ważne w przypadku osób, które uczyły się, nie korzystając ze zorganizowanych form kształcenia.
walidacja wg. Zalecenia w sprawie walidacji w sprawie walidacji uczenia się pozaformalnego i nieformalnego
„walidacja” oznacza proces potwierdzania przez upoważniony organ, że dana osoba uzyskała efekty uczenia się mierzone zgodnie z odpowiednimi standardami; składają się na nią następujące cztery oddzielne etapy:
1) IDENTYFIKACJA konkretnych doświadczeń danej osoby za pomocą rozmowy;
2) DOKUMENTACJA służąca zaprezentowaniu doświadczeń danej osoby;
3) formalna OCENA tych doświadczeń oraz
4) POŚWIADCZENIE wyników oceny mogące skutkować częściową lub pełną kwalifikacją;
Uwaga: W Zaleceniu ECVET termin walidacja został użyty w innym znaczeniu.
walidacja wg Zalecenia ECVET:
„walidacja efektów uczenia się” oznacza proces potwierdzania, że określone, poddane ocenie efekty uczenia się uzyskane przez uczącego się odpowiadają konkretnym efektom wymaganym w ramach jednostki lub kwalifikacji;
„uznawanie osiągnięć”
uznawanie (także: przenoszenie) osiągnięć oznacza uznawanie przez instytucję certyfikującą pozytywnego wyniku walidacji (poszczególnych zestawów efektów uczenia się), która została przeprowadzona przez inne instytucje.
- Instytucja certyfikująca może w toku certyfikowania danej kwalifikacji rynkowej uznać osiągnięcia, uzyskane w związku z ubieganiem się o nadanie innej kwalifikacji włączonej do Zintegrowanego Systemu Kwalifikacji, za tożsame z osiągnięciami stanowiącymi część wymagań dla danej kwalifikacji rynkowej, na podstawie dokumentu potwierdzającego nadanie innej kwalifikacji.
- Instytucja certyfikująca może w toku certyfikowania danej kwalifikacji rynkowej uznać inne osiągnięcia, niż określone w ust. 1, za tożsame z osiągnięciami stanowiącymi część wymagań dla danej kwalifikacji rynkowej, jeżeli uzyskanie tych osiągnięć zostało sprawdzone w przeprowadzonej walidacji.
- W przypadku, o którym mowa w ust. 2, uznanie osiągnięć następuje na podstawie rozmowy z osobą ubiegającą się o nadanie danej kwalifikacji rynkowej oraz na podstawie oceny przedstawionej przez tę osobę dokumentacji.
- Osiągnięcia uznane w sposób określony w ust. 1 lub 2 nie podlegają ponownej walidacji.
(Ustawa o ZSK art. 49, ust. 1–4)
uznawanie efektów uczenia się wg Zalecenia ECVET:
oznacza proces oficjalnego poświadczania uzyskanych efektów uczenia się poprzez przyznanie pełnych kwalifikacji lub ich elementów składowych – jednostek uczenia się;
„punkty ECVET”
Uwaga: Punkty ECVET należy wskazać tylko jeżeli partnerzy uznają, że będą one stanowiły wartość dodaną i zdecydują się je zastosować. Punkty ECVET nie są obowiązkowym elementem projektu mobilności wykorzystującego system ECVET.
punkty ECVET wg Zalecenia ECVET:
oznaczają liczbowe określenie ogólnej wartości efektów uczenia się w ramach kwalifikacji oraz względnej wartości jednostek w stosunku do pełnej kwalifikacji.
“Polska Rama Kwalifikacji”
Polska Rama Kwalifikacji to opis ośmiu wyodrębnionych w Polsce poziomów kwalifikacji odpowiadających odpowiednim poziomom europejskich ram kwalifikacji, o których mowa w załączniku II do Zalecenia Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 kwietnia 2008 r. w sprawie ustanowienia europejskich ram kwalifikacji dla uczenia się przez całe życie (Dz.Urz. UE C 111 z 06.05.2008, str. 1), sformułowany za pomocą ogólnych charakterystyk efektów uczenia się dla kwalifikacji na poszczególnych poziomach, ujętych w kategoriach wiedzy, umiejętności i kompetencji społecznych. (Ustawa o ZSK art. 2, pkt 16)
Szerzej na temat w publikacji Polska Rama Kwalifikacji.